Ayrık Beyin Sendromu Nedir? Nörobilimsel Bir Vaka İncelemesi) | Olcay Cengiz Turan

Ayrık Beyin Sendromu Nedir? Nörobilimsel Bir Vaka İncelemesi

İnsan beyni, büyüleyici karmaşıklığıyla evrenin en gizemli yapılarından biridir. Bu karmaşık yapı, görünüşte simetrik olan iki ana yarım küreden (hemisfer) oluşur: sağ ve sol hemisfer. Her ne kadar fiziksel olarak benzer görünseler de, bu iki yarım küre işlevsel olarak belirgin biçimde farklılaşmıştır ve bilişsel süreçlerimizi özelleşmiş alanlar arasında paylaşırlar.

Sol hemisfer, genellikle “mantıksal” veya “analitik” taraf olarak anılır. Sözel ve mantıksal süreçlerde baskındır; matematik, dil (konuşma, anlama, yazma), analiz, sıralı düşünme ve zaman kavramı gibi işlevleri üstlenir.
Sağ hemisfer ise “sezgisel” veya “sanatsal” taraf olarak tanımlanır. Görsel-uzamsal işleme, yüz tanıma, sezgisel düşünme, duygusal değerlendirme, müzik algısı ve bütünsel algı gibi sözel olmayan becerilerde özelleşmiştir.

Bu iki yarım küre arasında yoğun sinir liflerinden oluşan korpus kallosum adı verilen devasa bir köprü bulunur. Yaklaşık 250 milyon miyelinli sinir lifinden oluşan bu yapı, iki hemisfer arasında kesintisiz ve hızlı bilgi aktarımını sağlar. Böylece beynin iki yarısı, farklı görevleri yerine getirseler bile uyum içinde çalışabilir, ortak bir deneyim ve bilinç oluşturabilir.

Ancak bu hayati köprü, ciddi, ilaca dirençli epilepsi gibi nörolojik rahatsızlıklarda, nöbetlerin beynin bir yarım küresinden diğerine yayılmasını engellemek amacıyla cerrahi olarak kesilebilir (kallozotomi). Bu tür vakalar, yani “ayrık beyin” hastaları, bize beyin fonksiyonlarının iki hemisfer arasında nasıl organize olduğunu, ayrıldıklarında neler olduğunu ve belki de en önemlisi, “tek bir bilinç” kavramının sınırlarını gösteren eşsiz nöropsikolojik veriler sunar.

Vicki’nin Çarpıcı Hikâyesi: Bölünmüş Bir Yaşam

1979 yılında, nöropsikoloji alanında çığır açan çalışmalarıyla bilinen Dr. Michael Gazzaniga tarafından ameliyat edilen hastalardan biri olan Vicki, bu “ayrık beyin” vakalarının en bilinen örneklerinden biridir. Kız çocuğu annesi olan Vicki, geçirdiği sık ve şiddetli epileptik nöbetler nedeniyle yaşamının dayanılmaz hale geldiğini belirtmiştir. Bir nöbet sırasında sırtını fırında yakması, onun için dönüm noktası olmuş ve çalışamaz duruma gelmiştir. İlaç tedavilerine yanıt vermemesi üzerine, radikal ancak potansiyel olarak etkili bir çözüm olarak kallozotomi ameliyatını kabul etmiştir.

Ameliyatın ardından, beklendiği gibi epileptik nöbetleri durmuştur. Bu, yaşam kalitesi açısından büyük bir rahatlama sağlasa da, Vicki’nin gündelik yaşamda bambaşka ve çarpıcı zorluklarla karşı karşıya kalmasına neden olmuştur. Özellikle ameliyat sonrası ilk yıl boyunca, karar verme ve motor kontrol konularında yaşanan uyumsuzluklar dikkat çekiciydi:

Çatışan İrade: Süpermarkette sağ eliyle (sol hemisfer kontrolünde) belirli bir ürünü almak isterken, sol eli (sağ hemisfer kontrolünde) bambaşka bir ürüne uzanmış, bu da sepetine ne koyacağını seçmesinin saatler sürmesine neden olmuştur. Her iki el, sanki iki ayrı bireyin iradesiyle hareket ediyordu.
Giyinme Dramı: Giyinirken bir eliyle seçtiği giysiyi diğer eli yerine koymuş, bazen üç kat kıyafet giymiş, hatta tüm kıyafetleri yatağa fırlatarak yeniden seçim yapmak zorunda kalmıştır. Bu durum, günlük hayatın basit eylemlerinin bile ne denli karmaşık bir koordinasyon gerektirdiğini gözler önüne sermiştir.

Bu “alien el sendromu” benzeri davranışlar, yaklaşık bir yıl kadar sürmüş, ancak zamanla Vicki’nin beyni şaşırtıcı bir adaptasyon yeteneği sergilemiştir. Zaman içinde günlük yaşam becerilerini yeniden kazanmış, yemek yapabilir, oyun oynayabilir hatta su kayağı bile yapabilir hale gelmiştir. Bu durum, beynin plastisite (esneklik) kapasitesinin ve adaptasyon yeteneğinin ne denli güçlü olduğunu kanıtlamıştır.

Nöropsikolojik Arka Plan: Hemisferik Özelleşme ve Kopukluk

Hemisferler arasında bilgi aktarımı, özellikle motor kontrol, dil, görsel algı ve duygusal süreçlerin koordine edilmesinde yaşamsal öneme sahiptir. Korpus kallosum kesildiğinde, bu aktarım durur ve her bir hemisfer adeta kendi “bilgi adasında” yaşamaya başlar:

Kontralateral Kontrol: Beynin sol hemisferi vücudun sağ tarafını; sağ hemisferi ise vücudun sol tarafını kontrol eder.
Görsel Bilgi İşleme: Görsel bilgi, gözlerin karşılıklı alanlarından (görme alanları) alınır. Sağ görsel alandan gelen bilgi sol hemisfere, sol görsel alandan gelen bilgi ise sağ hemisfere ulaşır.
Dilin Lokalizasyonu: Dil işlevlerinin (konuşma, yazma, anlama) büyük çoğunlukla sol hemisfere lokalize olması nedeniyle bu organizasyon kritik önem taşır. Sağ hemisfere ulaşan görsel bilginin “konuşulabilmesi” veya “adlandırılabilmesi” için sol hemisfere aktarılması gerekir. Kallozotomi sonrası bu aktarım mümkün değildir, bu da ilginç bilişsel ayrışmalara yol açar.

Gazzaniga’nın Çığır Açan Deneyleri

Vicki ve benzeri ayrık beyin hastaları üzerinde Dr. Michael Gazzaniga ve ekibi tarafından yapılan deneyler, beynin çalışma prensipleri ve bilinç hakkında devrim niteliğinde bilgiler sağlamıştır. Bu deneyler, her iki hemisferin bağımsız bilgi işleyebildiğini ve kendi içinde bir “bilinç” oluşturabildiğini göstermiştir:

Adlandırma Testi: Vicki’nin sağ görsel alanına (sol hemisfere giden) bir nesne (örneğin bir anahtar) gösterildiğinde, bu nesneyi tanıyıp adlandırabilir (“anahtar”). Ancak sol görsel alanına (sağ hemisfere giden)aynı nesne gösterildiğinde, onu tanır (çizimini yapabilir veya eliyle seçebilir) fakat adını söyleyemez, çünkü dil merkezi sol hemisferdedir ve bilgi sağ hemisferde kalmıştır.
Çapraz İletişim Eksikliği: Daha da ilginci, sol elini (sağ hemisferin kontrolünde) kullanarak gördüğü nesnenin adını yazabilir. Ancak bu yazdığını sol hemisfer gördüğünde, yani kelimeyi okuduğunda, o zaman doğru olarak okuyabilir ve seslendirebilir. Bu, her iki hemisferin de kendi içinde bir tür anlama yeteneği olduğunu, ancak iletişim kanalları kapandığında bu anlamın dışa vurumunun farklılaştığını gösterir.
İnterpretasyon Mekanizması: Gazzaniga’nın en ünlü deneylerinden biri, sol hemisferin bir “yorumcu” veya “anlamlayıcı” (interpreter) mekanizmasına sahip olduğunu ortaya koymuştur. Bir deneyde, hastanın sağ görsel alanına (sol hemisfere) bir “şişe” görüntüsü, aynı anda sol görsel alanına (sağ hemisfere) ise “pembe” renk gösterilir. Daha sonra kendisine 10 farklı şişe resmi sunulur ve gördüğü şişeyi seçmesi istenir. Hasta tereddütsüzce pembe renkli şişeyi seçer. Ancak neden bu şişeyi seçtiği sorulduğunda, (sağ hemisfere gelen pembe bilgisine erişimi olmayan) sol hemisfer “Çünkü pembe güzel bir renk” diyerek, elinin seçimini mantıklı kılacak tutarlı ama yanlış bir açıklama üretir. Bu, sol hemisferin, eldeki sınırlı bilgiyle bile bir hikaye, bir neden-sonuç ilişkisi oluşturma eğilimini açıkça ortaya koyar.

Anatomik ve İşlevsel Detaylar: Korpus Kallosumun Bölümleri

Korpus kallosumun farklı bölümleri, beynin farklı loblarını birbirine bağlar ve bu bağlantılar, ayrık beyin sendromunun belirtilerini şekillendirir:

Ön kısmı (Rostrum ve Genu): Daha çok frontal lob bağlantılarıyla ilişkilidir. Bu bölgenin kesilmesi, motor kontrol, planlama ve karmaşık karar verme süreçlerinde koordinasyon sorunlarına yol açabilir. Frontal loblar, istemli hareket, planlama, karar verme, sosyal uygunluk, davranış düzenleme ve dil işlevleri gibi birçok yürütücü fonksiyonu düzenler. Özellikle sol frontal lobdaki Broca alanı konuşmanın motor kısmından sorumludur.
Orta kısmı (Corpus): Esas olarak parietal loblar (dokunsal algı, uzamsal farkındalık) ve kısmen temporal loblarla bağlantılıdır. Buranın kesilmesi, duyusal bilgilerin hemisferler arası entegrasyonunu bozar.
Arka kısmı (Splenium): Özellikle temporal ve oksipital loblarla (işitme ve görsel işleme) bağlantılıdır. Bu bölgenin ayrılması, görsel ve işitsel bilgilerin çapraz transferini engeller.

Bu bölgelerin işlevleri kallozotomi sonrasında daha “yerel” çalışmaya başlar. Dolayısıyla davranışsal bütünlük ciddi şekilde bozulabilir; örneğin Vicki’nin yaşadığı gibi, bir hemisfer pantolon giymek isterken diğer hemisfer onu çıkarmaya çalışabilir.

Değerlendirme ve Sonuç: Bilinç ve Beyin Plastisitesi

Vicki’nin yaşadığı motor ve karar alma sorunları, hemisferler arası iletişimin kopmasının doğrudan bir sonucudur. Her iki hemisfer, kendi tarafını kontrol ederken bağımsız kararlar verir, bu da tek bir beden içinde adeta iki farklı bireyin davranışlarını oluşturur. Vicki’nin günlük hayattaki zorlukları, iki hemisferin aynı anda farklı hedeflere yönelmesiyle ortaya çıkan bu çatışmanın somut bir yansımasıdır.

Ancak Vicki’nin zamanla adaptasyon göstermesi, beynin şaşırtıcı plastisitesini (esnekliğini) ortaya koyar. Bu adaptasyon, kalan subkortikal yollar, ipsilateral bağlantılar (aynı hemisfer içindeki bağlantılar) ve yeni öğrenmeler sayesinde hemisferlerin bir tür yeniden koordinasyon kurmasıyla açıklanabilir. Beyin, yeni duruma uyum sağlamak için alternatif iletişim yolları geliştirir.

Split-brain vakaları, nörobilim için eşsiz bir laboratuvar sunarak sadece nörolojik değil, aynı zamanda felsefi soruları da gündeme getirir:

Tek bir beden içinde iki ayrı “ben” veya “bilinç” mümkün müdür?
Bilinç tek bir merkezin ürünü müdür, yoksa çoklu, paralel bilinç durumları söz konusu olabilir mi?
İrademiz ne kadar bütünseldir?

Dr. Michael Gazzaniga’nın öncülüğündeki ayrık beyin çalışmaları, nörobilim, psikoloji, dilbilim ve felsefe için hâlâ eşsiz bir araştırma alanı olmaya devam etmektedir. Bu vakalar, beynin derinliklerine inerek, bilincin ve benliğin doğasına dair temel sorulara ışık tutmaktadır.

Olcay Cengiz Turan (2023)

Bu içerik yalnızca genel bilgi ve eğitim amaçlı hazırlanmıştır. Herhangi bir tanı, tedavi, terapi uygulaması veya ruh sağlığına yönelik bireysel danışmanlık hizmeti sunma amacı taşımaz.

Kaynakça:

Carlson, N. (2020). Fizyolojik Psikoloji (Çev. Ed.: Ö. İşman). Nobel Akademik Yayıncılık.
Gazzaniga, M. S. (1998). The Mind’s Past. University of California Press. (Vicki’nin hikayesini ve “yorumcu” mekanizmasını içeren temel kaynaklardan biri, metinde anlatılan deneylerin orijinalini içerir.)
Moreno-Jiménez, E. P., Flor-García, M., Terreros-Roncal, J., Rábano, A., Cafini, F., Pallas-Bazarra, N., … & Llorens-Martín, M. (2019). Adult hippocampal neurogenesis is abundant in neurologically healthy subjects and drops sharply in patients with Alzheimer’s disease. Nature Medicine, 25(4), 554–560. (Bu kaynak genel beyin plastisitesini desteklemede kullanılabilir, ancak split-brain vakasıyla doğrudan ilgili değildir. Eğer başka bir konuda kullanıldıysa ayrı tutulabilir, ancak bu yazıya eklenmesi gerekmez.)
Öktem, Ö. (2020). Davranışsal Nörofizyolojiye Giriş. Nobel Tıp Kitabevleri.
Taner, D. (2013). Fonksiyonel Nöroanatomi. ODTÜ Geliştirme Vakfı.
Tanrıdağ, O. (2020). Temel Beyin Bilgisi. Nobel Tıp Kitabevleri.
Tanrıdağ, O. (2020). Nörobilim ve Dil-Konuşma Bozuklukları. Nobel Tıp Kitabevleri.
Wolman, D. (2012). The split brain: A tale of two halves. Nature, 483, 260–263. DOI: 10.1038/483260a (Bu makale genel bir derleme olduğu için metin içinde spesifik bir bilgi için doğrudan referans vermek yerine, genel okuma için belirtilmesi daha uygun olabilir.)
Yıldırım, M. (2007). Temel Nöroanatomi. Nobel Tıp Kitabevleri.

Ek Bilgi Kaynakları

Bu karmaşık konuyu daha derinlemesine incelemek ve görsellerle desteklenmiş anlatımları izlemek isterseniz, aşağıdaki kaynaklara göz atabilirsiniz:

Belgesel ve Anlatımlar:
- “Split Brain – Gazzaniga & Vicki” YouTube videosu: Dr. Michael Gazzaniga’nın kendi anlatımıyla ayrık beyin vakalarını ve Vicki ile yapılan deneyleri görsel olarak takip etmek için mükemmel bir başlangıç noktasıdır. Bu videolar, teorik bilgiyi somut örneklerle pekiştirmenize yardımcı olacaktır.
Popüler Bilim Makalesi:
- Wolman, D. (2012). “The split brain: A tale of two halves.” Nature, 483, 260–263. Bu makale, Nature gibi prestijli bir bilim dergisinde yayımlanmış, konuyu daha geniş bir perspektiften ele alan ve popüler bilim formatında yazılmış bir derlemedir. Bilimsel bir dil içerse de, ayrık beyin fenomeni hakkında kapsamlı bir genel bakış sunar.
- 📷 Görsel Kaynağı: Taras Hrytsak / Unsplash